WYCHOWANIE DO ŻYCIA W RODZINIE

WYCHOWANIE DO ŻYCIA W RODZINIE

Zgodnie z art. 4 ust. 1 ustawy z dnia 7 stycznia 1993 roku o planowaniu rodziny, ochronie płodu ludzkiego i warunkach dopuszczalności przerywania ciąży (Dz. U. z 1993 r. Nr 17, poz. 78 z późn. zm.) do programów nauczania szkolnego wprowadza się wiedzę o życiu seksualnym człowieka, o zasadach świadomego i odpowiedzialnego rodzicielstwa, o wartości rodziny, życia w fazie prenatalnej oraz metodach i środkach świadomej prokreacji. Potrzeba wprowadzenia do szkół zajęć edukacyjnych obejmujących powyższe treści wynikała z ogromnego przyspieszenia przemian zachodzących w społeczeństwie w ostatnich latach. W art. 4 ust. 3 ww. ustawy minister właściwy do spraw oświaty i wychowania został zobowiązany do ustalenia w drodze rozporządzenia sposobu i zakresu nauczania powyższych treści w szkołach. Pierwotnie treści wynikające z ww. ustawy realizowane były w szkołach w ramach przedmiotu "Wiedza o życiu seksualnym człowieka", a od 1999 roku realizowane są w ramach zajęć edukacyjnych „Wychowanie do życia w rodzinie”. Aktualnie obowiązującym aktem prawnym regulującym sposób realizacji w szkołach treści dotyczących wiedzy o życiu seksualnym człowieka, o zasadach świadomego i odpowiedzialnego rodzicielstwa, o wartości rodziny, życia w fazie prenatalnej oraz metodach i środkach świadomej prokreacji, które są zawarte w podstawie programowej kształcenia ogólnego jest rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 12 sierpnia 1999 roku w sprawie sposobu nauczania szkolnego oraz zakresu treści dotyczących wiedzy o życiu seksualnym człowieka, o zasadach świadomego i odpowiedzialnego rodzicielstwa, o wartości rodziny, życia w fazie prenatalnej oraz metodach i środkach świadomej prokreacji zawartych w podstawie programowej kształcenia ogólnego (Dz. U. z 1999 r. Nr 67, poz. 756 z późn. zm.). To właśnie w § 1 ust. 1 tego rozporządzenia zostało określone, że treści dotyczące wiedzy o życiu seksualnym człowieka, o zasadach świadomego i odpowiedzialnego rodzicielstwa, o wartości rodziny, życia w fazie prenatalnej oraz metodach i środkach świadomej prokreacji zawarte w podstawie programowej kształcenia ogólnego realizowane są w szkołach w ramach zajęć edukacyjnych "Wychowanie do życia w rodzinie".

Zajęcia "Wychowanie do życia w rodzinie" należy realizować w następujących typach szkół:
1. szkole podstawowej
2. gimnazjum
3. szkołach ponadgimnazjalnych:
a) zasadniczej szkole zawodowej
b) liceum ogólnokształcącym
c) liceum profilowanym
d) technikum
4. dotychczasowych szkołach ponadpodstawowych

Zajęcia "Wychowanie do życia w rodzinie" należy realizować w szkołach publicznych i niepublicznych o uprawnieniach szkół publicznych dla dzieci i młodzieży, w tym specjalnych.

W szkołach publicznych w danym roku szkolnym na realizację zajęć "Wychowanie do życia w rodzinie" przeznacza się w szkolnym planie nauczania następującą liczbę godzin:

1. szkoła podstawowa
a) po 14 godzin w klasie V i VI,
b) zajęcia realizowane są z godzin do dyspozycji dyrektora,
c) z godzin przeznaczonych na realizację zajęć w danej klasie, 5 godzin należy przeprowadzić z podziałem na grupy dziewcząt i chłopców,
d) zajęcia należy prowadzić w szkołach realizujących następujące ramowe plany nauczania:
- ramowy plan nauczania dla szkoły podstawowej,
- ramowy plan nauczania dla szkoły podstawowej specjalnej.
2. gimnazjum
a) po 14 godzin we wszystkich klasach,
b) zajęcia realizowane są z godzin przewidzianych na realizację zajęć edukacyjnych "Wiedza o społeczeństwie",
c) z godzin przeznaczonych na realizację zajęć w danej klasie, 5 godzin należy przeprowadzić z podziałem na grupy dziewcząt i chłopców,
d) zajęcia należy prowadzić w gimnazjach realizujących następujące ramowe plany nauczania:
- ramowy plan nauczania dla gimnazjum,
- ramowy plan nauczania dla gimnazjum specjalnego.
3. szkoły ponadgimnazjalne (oprócz technikum)
a) po 14 godzin w każdej klasie,
b) zajęcia realizowane są z godzin do dyspozycji dyrektora,
c) z godzin przeznaczonych na realizację zajęć w danej klasie, 5 godzin należy przeprowadzić z podziałem na grupy dziewcząt i chłopców,
d) zajęcia należy prowadzić w szkołach realizujących następujące ramowe plany nauczania:
- ramowy plan nauczania dla trzyletniego liceum ogólnokształcącego, w tym trzyletniego liceum ogólnokształcącego specjalnego dla uczniów niepełnosprawnych, niedostosowanych społecznie, zagrożonych niedostosowaniem społecznym, zagrożonych uzależnieniem, z zaburzeniami zachowania,
- ramowy plan nauczania dla trzyletniego liceum ogólnokształcącego z oddziałami dwujęzycznymi,
- ramowy plan nauczania dla trzyletniego liceum profilowanego, w tym trzyletniego liceum profilowanego specjalnego dla uczniów niepełnosprawnych, niedostosowanych społecznie, zagrożonych niedostosowaniem społecznym, zagrożonych uzależnieniem, z zaburzeniami zachowania,
- ramowy plan nauczania dla zasadniczej szkoły zawodowej, w tym zasadniczej szkoły zawodowej specjalnej dla uczniów niepełnosprawnych, niedostosowanych społecznie, zagrożonych niedostosowaniem społecznym, zagrożonych uzależnieniem, z zaburzeniami zachowania.
4. technikum
a) po 14 godzin w klasach I-III,
b) zajęcia realizowane są z godzin do dyspozycji dyrektora,
c) z godzin przeznaczonych na realizację zajęć w danej klasie, 5 godzin należy przeprowadzić z podziałem na grupy dziewcząt i chłopców,
d) zajęcia należy prowadzić w technikach realizujących następujący ramowy plan nauczania:
- ramowy plan nauczania dla czteroletniego technikum, w tym czteroletniego technikum specjalnego dla uczniów niepełnosprawnych, niedostosowanych społecznie, zagrożonych niedostosowaniem społecznym, zagrożonych uzależnieniem, z zaburzeniami zachowania.
5. szkoły ponadpodstawowe
a) po 10 godzin w każdej klasie,
b) zajęcia realizowane są w ramach zajęć "Wychowanie do życia w rodzinie",
c) w szczególnie uzasadnionych przypadkach, za zgodą organu prowadzącego, zajęcia mogą być realizowane z podziałem na grupy dziewcząt i chłopców,
d) zajęcia należy prowadzić w szkołach realizujących następujące ramowe plany nauczania:
- ramowy plan nauczania dla liceum ogólnokształcącego dla młodzieży,
- ramowy plan nauczania dla liceum ogólnokształcącego z oddziałami dwujęzycznymi dla młodzieży,
- ramowy plan nauczania dla szkoły zasadniczej na podbudowie programowej ośmioletniej szkoły podstawowej,
- ramowy plan nauczania dla szkoły zasadniczej kształcącej młodocianych pracowników, w tym dla oddziałów wielozawodowych, na podbudowie programowej ośmioletniej szkoły podstawowej,
- ramowy plan nauczania dla liceum zawodowego na podbudowie programowej ośmioletniej szkoły podstawowej,
- ramowy plan nauczania dla liceum technicznego na podbudowie programowej ośmioletniej szkoły podstawowej,
- ramowy plan nauczania dla technikum, liceum i szkoły równorzędnej, na podbudowie programowej ośmioletniej szkoły podstawowej.
6. szkoły ponadpodstawowe specjalne
a) 1 godzinę tygodniowo w każdej klasie,
b) zajęcia realizowane są w ramach zajęć "Przygotowanie do życia w rodzinie" lub z godzin do dyspozycji dyrektora,
c) w szczególnie uzasadnionych przypadkach, za zgodą organu prowadzącego, zajęcia mogą być realizowane z podziałem na grupy dziewcząt i chłopców,
d) zajęcia należy prowadzić w szkołach realizujących następujące ramowe plany nauczania:
- ramowy plan nauczania dla szkoły zasadniczej specjalnej, w tym dla oddziałów wielozawodowych, dla uczniów niedostosowanych społecznie, na podbudowie programowej ośmioletniej szkoły podstawowej,
- ramowy plan nauczania dla szkoły średniej zawodowej specjalnej - liceum i technikum, dla uczniów niedostosowanych społecznie, na podbudowie programowej szkoły zasadniczej,
- ramowy plan nauczania dla liceum zawodowego specjalnego dla uczniów niedostosowanych społecznie, na podbudowie programowej ośmioletniej szkoły podstawowej,
- ramowy plan nauczania dla szkoły zasadniczej specjalnej, w tym dla oddziałów wielozawodowych, dla uczniów z upośledzeniem umysłowym w stopniu lekkim, na podbudowie programowej ośmioletniej szkoły podstawowej,
- ramowy plan nauczania dla oddziałów wielozawodowych szkoły zasadniczej specjalnej dla uczniów niesłyszących i słabo słyszących oraz dla uczniów niewidomych i słabo widzących, na podbudowie programowej ośmioletniej szkoły podstawowej,
- ramowy plan nauczania dla szkoły zasadniczej specjalnej dla uczniów niesłyszących i słabo słyszących oraz dla uczniów niewidomych i słabo widzących, na podbudowie programowej ośmioletniej szkoły podstawowej,
- ramowy plan nauczania dla szkoły średniej zawodowej specjalnej - technikum i liceum, dla uczniów niesłyszących i słabo słyszących oraz dla uczniów niewidomych i słabo widzących, na podbudowie programowej szkoły zasadniczej,
- ramowy plan nauczania dla szkoły średniej zawodowej specjalnej - technikum i liceum, dla uczniów niesłyszących i słabo słyszących oraz dla uczniów niewidomych i słabo widzących, na podbudowie programowej ośmioletniej szkoły podstawowej,
- ramowy plan nauczania dla liceum zawodowego specjalnego dla uczniów niesłyszących i słabo słyszących oraz dla uczniów niewidomych i słabo widzących, na podbudowie programowej ośmioletniej szkoły podstawowej.

Wymienione w wyżej przedstawionym zestawieniu ramowe plany nauczania stanowią załączniki do rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 12 lutego 2002 roku w sprawie ramowych planów nauczania w szkołach publicznych (Dz. U. z 2002 r. Nr 15, poz. 142 z późn. zm.). Ponadto z wyżej przedstawionego zestawienia wynika, że zajęcia „Wychowanie do życia w rodzinie” prowadzi się m.in. w czteroletnich technikach. Należy jednak pamiętać, że nie przewiduje się prowadzenia tych zajęć w technikach uzupełniających. Technikum uzupełniające jest typem szkoły ponadgimnazjalnej wymienionym w art. 9 ust. 1 pkt 3 lit. f) ustawy z dnia 7 września 1991 roku o systemie oświaty (Dz. U. z 2004 r. Nr 256, poz. 2572 z późn. zm.).

Z przedstawionego powyżej zestawienia wynika także, że w większości przypadków zajęcia „Wychowanie do życia w rodzinie” realizowane są w ramach godzin do dyspozycji dyrektora szkoły. Godziny do dyspozycji dyrektora szkoły wynikają z ww. rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 12 lutego 2002 roku w sprawie ramowych planów nauczania w szkołach publicznych. Zgodnie z § 2 ust. 1 tego rozporządzenia ramowy plan nauczania określa tygodniowy wymiar godzin zajęć edukacyjnych w poszczególnych typach szkół:
1. obowiązkowych zajęć edukacyjnych o charakterze dydaktyczno-wychowawczym, w toku których odbywa się nauczanie przedmiotów, bloków przedmiotowych, realizacja modułów, kształcenie zintegrowane lub realizacja ścieżek edukacyjnych oraz zajęć fakultatywnych i zajęć w profilu,
2. zajęć z religii/etyki,
3. godzin do dyspozycji dyrektora szkoły,
4. zajęć o charakterze terapeutyczno-wychowawczym, z uwzględnieniem zajęć rozwijających, kompensacyjnych i usprawniających,
5. zajęć socjoterapeutycznych organizowanych dla uczniów z dysfunkcjami i zaburzeniami utrudniającymi funkcjonowanie społeczne.

Godziny do dyspozycji dyrektora szkoły, z uwzględnieniem realizacji zajęć „Wychowanie do życia w rodzinie”, mogą być przeznaczone na:
1. okresowe lub roczne zwiększenie liczby godzin obowiązkowych zajęć edukacyjnych,
2. realizację dodatkowych zajęć edukacyjnych z języka obcego, języka mniejszości narodowej lub grupy etnicznej, nieujętych w ramowym planie nauczania dla danego etapu edukacyjnego, jeżeli wymiar godzin umożliwia realizację podstawy programowej albo dodatkowych zajęć edukacyjnych, dla których nie została ustalona podstawa programowa, lecz program nauczania tych zajęć został włączony do szkolnego zestawu programów nauczania,
3. realizację ścieżek edukacyjnych, obejmujących zestaw treści i umiejętności o istotnym znaczeniu wychowawczym, których realizacja może odbywać się w ramach nauczania przedmiotów lub bloków przedmiotowych, lub w postaci odrębnych zajęć,
4. zorganizowanie zajęć dla grupy uczniów, z uwzględnieniem ich potrzeb i zainteresowań, w tym zajęć dydaktyczno-wyrównawczych,
5. nauczanie historii i geografii kraju pochodzenia mniejszości narodowych i dziedzictwa kulturowego grup etnicznych - w szkołach z nauczaniem języka mniejszości narodowych lub grup etnicznych.

Jak wynika z wyżej przedstawionych przepisów dyrektor szkoły planując przydział godzin będących w jego dyspozycji musi również uwzględnić obowiązkowe godziny na realizację zajęć „Wychowanie do życia w rodzinie”. Oznacza to, że w ww. rozporządzeniu z dnia 12 lutego 2002 roku w sprawie ramowych planów nauczania w szkołach publicznych nie zostały przewidziane dodatkowe godziny na realizację tych zajęć i należy je realizować z godzin będących w wyłącznej dyspozycji dyrektora szkoły. Należy zatem pamiętać, że zajęcia edukacyjne „Wychowanie do życia w rodzinie", pomimo, że w rozumieniu § 2 ust. 1 pkt 1 ww. rozporządzenia nie są to „obowiązkowe zajęcia edukacyjne z przedmiotu" są zajęciami obowiązkowymi realizowanymi w większości przypadków w ramach godzin do dyspozycji dyrektora szkoły.
Zajęcia te nie są więc tzw. „zajęciami dodatkowymi" czy też „zajęciami pozalekcyjnymi".

W przypadku szkół niepublicznych o uprawnieniach szkół publicznych na realizację zajęć „Wychowanie do życia w rodzinie” należy przeznaczyć liczbę godzin nie mniejszą niż liczba godzin przewidziana dla szkoły publicznej danego typu wykazana w wyżej przedstawionym zestawieniu.

Realizacja treści programowych zajęć „Wychowanie do życia w rodzinie” powinna stanowić spójną całość z pozostałymi działaniami wychowawczymi i profilaktycznymi szkoły, a w szczególności:
1. wspierać wychowawczą rolę rodziny,
2. promować integralne ujęcie ludzkiej seksualności,
3. kształtować postawy prorodzinne, prozdrowotne i prospołeczne.

Cele, zadania i treści zajęć edukacyjnych "Wychowanie do życia w rodzinie" zawarte są w rozporządzeniu Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 26 lutego 2002 roku w sprawie podstawy programowej wychowania przedszkolnego oraz kształcenia ogólnego w poszczególnych typach szkół (Dz. U. z 2002 r. Nr 51, poz. 458 z późn. zm.).

Dla potrzeb niniejszego komentarza, spośród podstawy programowej dla poszczególnych typów szkół, została wybrana podstawa programowa z zajęć „Wychowanie do życia w rodzinie”. Przedstawia się ona następująco:

Szkoła podstawowa
Cele edukacyjne:
Celem wychowania do życia w rodzinie jest ukazywanie wartości rodziny w życiu osobistym człowieka oraz pomoc w przygotowaniu się do zrozumienia i akceptacji przemian okresu dojrzewania.
Zadania szkoły:
1. Integrowanie wychowawczych działań szkoły i rodziny.
2. Wzmacnianie prawidłowych relacji dziecka z rodziną.
3. Współpraca z rodzicami w przygotowaniu uczniów do okresu dojrzewania i pozytywnego przyjęcia przejawów związanych z rozwojem fizycznym i psychicznym dziecka.
4. Pomoc w kształtowaniu pozytywnego stosunku do płciowości.
5. Wspieranie prawidłowego rozwoju emocjonalnego i społecznego, w tym koleżeństwa i przyjaźni.
Treści nauczania:
1. Podstawowe funkcje rodziny z podkreśleniem miejsca dziecka w rodzinie.
2. Przekaz wartości i tradycji w rodzinie, wspólne świętowanie, spędzanie wolnego czasu.
3. Więź rodzinna, związki uczuciowe i inne relacje w rodzinie; konflikty i ich rozwiązywanie.
4. Macierzyństwo i ojcostwo. Podstawowa wiedza dotycząca budowy i funkcjonowania układu rozrodczego człowieka.
5. Ciąża, rozwój płodu, poród, przyjęcie dziecka jako nowego członka rodziny.
6. Różnice i podobieństwa między chłopcami i dziewczętami. Identyfikacja z własną płcią. Akceptacja i szacunek dla ciała.
7. Zmiany fizyczne i psychiczne okresu dojrzewania. Zróżnicowane, indywidualne tempo rozwoju.
8. Higiena okresu dojrzewania.
9. Prawo człowieka do intymności i ochrona tego prawa; postawy asertywne.
10. Istota koleżeństwa i przyjaźni, wzajemny szacunek, udzielanie sobie pomocy, współpraca, empatia.
11. Mass media - zasady i kryteria wyboru czasopism, książek, filmów i programów telewizyjnych.
12. Instytucje działające na rzecz dziecka i rodziny.
13. Odpowiedzialność za własny rozwój. Samowychowanie.
Osiągnięcia:
1. Prawidłowe komunikowanie, rozwiązywanie konfliktów; empatia.
2. Dostrzeganie potrzeb własnych i innych ludzi; wyrażanie uczuć, asertywność.
3. Rozpoznawanie i rozumienie psychofizycznych przejawów dojrzewania.
4. Akceptowanie i poszanowanie własnego ciała.
5. Aktywny udział w życiu rodziny.
6. Umiejętne korzystanie z mass mediów.

Gimnazjum
Cele edukacyjne:
1. Przyjęcie integralnej wizji osoby; wybór i urzeczywistnianie wartości służących osobowemu rozwojowi.
2. Rozwiązywanie problemów i pokonywanie trudności okresu dorastania.
Zadania szkoły:
1. Stymulowanie procesu samowychowania.
2. Współpraca z rodzicami w zakresie prawidłowych relacji między nimi a dzieckiem.
3. Pomoc we właściwym przeżywaniu okresu dojrzewania.
4. Wzmacnianie procesu identyfikacji z własną płcią.
5. Wspieranie rozwoju moralnego i kształtowania hierarchii wartości.
6. Promowanie integralnej wizji seksualności człowieka; ukazanie jedności pomiędzy aktywnością seksualną a miłością i odpowiedzialnością.
7. Tworzenie klimatu dla koleżeństwa, przyjaźni oraz szacunku dla człowieka.
8. Pomoc w poszukiwaniu odpowiedzi na podstawowe pytania egzystencjalne.
9. Informowanie o możliwościach pomocy - system poradnictwa dla dzieci i młodzieży.
Treści nauczania:
1. Rozwój człowieka: faza prenatalna, narodziny, faza niemowlęca, wczesnodziecięca, przedpokwitaniowa, dojrzewania, młodości, wieku średniego, wieku późnego. Życie jako fundamentalna wartość.
2. Budowa prawidłowych relacji z rodzicami. Konflikt pokoleń; przyczyny i sposoby rozwiązywania konfliktów. Odpowiedzialność wszystkich za atmosferę panującą w rodzinie. Rodzina niepełna.
3. Rola autorytetów w życiu człowieka.
4. Relacje międzyosobowe i ich znaczenie. Przyjaźń, zakochanie, miłość; pierwsze fascynacje, miłość platoniczna, miłość młodzieńcza, miłość dojrzała.
5. Zachowania asertywne.
6. Podstawowe informacje o rozwoju seksualnym człowieka: tożsamość płciowa - kobiecość i męskość.
7. Dojrzewanie. Rozumienie i akceptacja kryteriów dojrzałości biologicznej, psychicznej i społecznej.
8. Problemy i trudności okresu dojrzewania (napięcia seksualne, masturbacja), sposoby radzenia sobie z nimi, pomoc w rozeznaniu sytuacji wymagających porady lekarza lub innych specjalistów.
9. Różnice w rozwoju psychoseksualnym dziewcząt i chłopców; postawy i wzajemne oczekiwania.
10. Zagrożenia okresu dojrzewania: presja seksualna, uzależnienia, pornografia, prostytucja nieletnich.
11. Główne funkcje płciowości: wyrażanie miłości, budowanie więzi i rodzicielstwo.
12. Inicjacja seksualna; związek pomiędzy aktywnością seksualną a miłością i odpowiedzialnością; dysfunkcje związane z przedmiotowym traktowaniem człowieka w dziedzinie seksualnej. Ryzyko związane z wczesną inicjacją.
13. Kształtowanie i akceptacja tożsamości płciowej. Możliwości pomocy w pokonywaniu trudności związanych z tożsamością płciową.
14. Płodność - wspólną sprawą kobiety i mężczyzny.
15. Planowanie rodziny. Metody rozpoznawania płodności. Antykoncepcja. Aspekt zdrowotny, psychologiczny i etyczny.
16. Infekcje przenoszone drogą płciową. AIDS: drogi przenoszenia zakażenia, profilaktyka, aspekt społeczny.
17. Wartości związane z seksualnością człowieka: męskość, kobiecość, miłość, małżeństwo, rodzicielstwo. Znaczenie odpowiedzialności w przeżywaniu własnej płciowości oraz budowaniu trwałych i szczęśliwych więzi.
18. Wpływ sposobu spędzania wolnego czasu (w tym korzystania ze środków masowego przekazu) na człowieka.
Osiągnięcia:
1. Znajomość organizmu ludzkiego i zachodzących w nim zmian oraz akceptacja własnej płciowości.
2. Poznawanie, analizowanie i wyrażanie uczuć.
3. Kierowanie własnym rozwojem, podejmowanie wysiłku samowychowawczego zgodnie z uznawanymi normami i wartościami.
4. Przyjęcie integralnej wizji ludzkiej seksualności.
5. Umiejętność obrony własnej intymności i nietykalności seksualnej oraz szacunek dla ciała innej osoby.
6. Korzystanie ze środków przekazu w sposób selektywny, umożliwiający obronę przed ich destrukcyjnym oddziaływaniem.
7. Wnoszenie pozytywnego wkładu w życie swojej rodziny.
8. Okazywanie szacunku innym ludziom, docenianie ich wysiłku i pracy, przyjęcie postawy szacunku wobec siebie.
9. Umiejętność korzystania z systemu poradnictwa dla dzieci i młodzieży.